Als je Selma Leydesdorff zegt zeg je oral history. Er zijn maar weinig vakgebieden die zo sterk zijn verbonden met de naam van één enkele onderzoeker. Op 6 oktober 2025 overleed ze te Amsterdam.
Door Leydesdorff’s grote inzet ontwikkelde de methode van de oral history zich in Nederland en daarbuiten tot een internationaal erkende vorm van onderzoek doen. Zij heeft bijgedragen aan de theoretische en methodologische ontwikkeling van de methode en heeft een cruciale rol gespeeld in de erkenning van de methode als een volwaardige onderzoeksmethode. Door middel van open interviews die goed uitgevoerd, bewaard en letterlijk getranscribeerd worden is het mogelijk verhalen vast te leggen die nieuwe perspectieven bieden op geschiedenissen. Belangrijk is dat de verhalen uit eerste hand komen en gebaseerd zijn op eigen ervaringen. De betekenis die mensen zelf geven aan deze gebeurtenissen staan centraal. Leydesdorff schreef verschillende boeken en publiceerde talloze artikelen over de levensverhalenmethode. Leydesdorff was mede-oprichter van het International Yearbook of Oral History and Life Stories en redacteur van de toonaangevende serie Studies in Memory and Narrative.
De onderzoeken die ze tijdens haar leven deed richten zich op persoonlijke ervaringen met en verschillende perspectieven op oorlogen. Als dochter van een Holocaustoverlevende had ze zich al op jonge leeftijd gerealiseerd dat de Tweede Wereldoorlog een trauma was voor haar moeder en voor andere familieleden. Dit inzicht was bepalend voor haar wetenschappelijke carrière en het type onderzoeksprojecten dat ze in haar leven deed. Zo deed Leydesdorff op basis van mondelinge overleveringen baanbrekend onderzoek naar de Holocaust, de watersnoodramp van 1953 en de genocide in Srebrenica, met bijzondere aandacht voor geweld tegen vrouwen. In al haar werk veranderen verhalen van getraumatiseerde betrokkenen gangbare beelden over het verleden.
Les van Leydesdorff
Ooit, 20 jaar geleden, toen ik promotieonderzoek deed bij het Instituut voor Migratie en Etnische Studies waarvoor ik levensverhalen van gesmokkelde vluchtelingen verzamelde, mocht ik les van haar krijgen. In het toenmalige Belle van Zuylen instituut vertelde ze honderduit over haar ervaringen met de oral history methode binnen haar onderzoeksprojecten en wees ze ons, onervaren net startende onderzoekers, de weg in de theorie en praktijk van levensverhalen verzamelen. Wat me bij is gebleven zijn haar verhalen over interviews die ze deed die soms wel drie of vier uur duurden. Het werd me al snel duidelijk dat het een tijdsintensieve methode is die ook mentaal en fysiek veel van onderzoekers vraagt. Ook liet ze ons voelen en merken hoe belangrijk het is om systematisch data te verzamelen en vast te leggen. Ze gaf tegelijkertijd de boodschap mee dat je altijd met onzekere factoren te maken krijgt en dat het interview ruimte moet geven voor verwarring. Verhalen hebben diepere betekenissen die niet altijd direct duidelijk zijn. De kunst om de verwarring te omarmen is denk ik de beste les die ik van haar kreeg. De verwarring omarmen, hem letterlijk uittypen en de ruimte laten om de betekenis die mensen geven aan de gebeurtenissen op een later moment pas te zien.
Leydesdorff’s specialisme was het naar boven halen van onzichtbare, verdrongen of (bewust) niet beschreven delen van de geschiedenis en trauma’s. Ik leerde van haar het belang van stiltes tijdens interviews en wat je daar allemaal mee kunt. Ook leerde ik dat je stiltes soms beter kunt laten voor wat ze zijn. Ze liet ons het werk van Primo Levi lezen om het belang te begrijpen van wat er niet gezegd wordt. Ook benadrukte ze het belang van tijd. Door lang en goed met mensen door te praten kunnen herinneringen naar boven komen die normaal gesproken niet op papier zouden zijn gekomen.
Actie onderzoek
Naast haar wetenschappelijke carrière was Selma Leydesdorff ook bekend als activiste. Ze was één van de oprichtsters van actiegroep Dolle Mina die streed voor legalisering van abortus en kansengelijkheid van man en vrouw. De vrouwenbeweging speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van de levensverhalen methode omdat de bijdrage van vrouwen vaak onderbelicht bleef in de traditionele geschiedschrijving. Sinds kort zijn de Dolle Minas weer actief. Leydesdorff zei hier zelf over dat het heel goed is dat Dolle Mina terug is maar dat het jammer is dat het nog altijd nodig is. De strijd is niet klaar. Aan het einde van haar leven pleitte ze ook voor een digitale inhaalslag om bronnen die onze kijk op het verleden vernieuwen beter toegankelijk te maken. Ook die strijd is nog niet klaar. De belevenissen van mensen, hun subjectieve ervaringen, zijn naast feitelijke gebeurtenissen een belangrijk deel van de geschiedenis. Ze gaat gemist worden, maar haar werk en inzichten blijven voortbestaan.
Referenties
Leydesdorff, S. (2021), Oral History. De mensen en hun verhalen. Amsterdam: Promotheus
Leydesdorff, S. (2008), De leegte achter ons laten. Een geschiedenis van de vrouwen van Sebrenica.
Leydesdorff, S. (2004), De mensen en de woorden: geschiedenis op basis van verhalen. Amsterdam: Meulenhoff.
Wat triest dat ze er niet meer is. En wat een mooi stuk om haar -terecht- te eren!