Procesgericht onderzoek naar diversiteit binnen de ouderenzorg

Hanna Carlsson, Krystel Honsbeek en Roos Pijpers

De laatste drie jaar hebben wij, Hanna Carlsson, Krystel Honsbeek en Roos Pijpers, kwalitatief onderzoek gedaan bij verschillende zorg- en welzijnsorganisaties voor ouderen in Nijmegen, Den Bosch en Den Haag. Ons onderzoek leidde ons naar plekken als multiculturele dagbestedingen, woonzorglocaties, informatie- en servicepunten in wijkcentra en ontmoetingen tussen zorg- en welzijnsprofessionals. De vraag die wij ons stelden, was hoe zorg- en welzijnsorganisaties aandacht voor diversiteit ontwikkelen en hoe ze die vasthouden.

Wat telt als participatief actieonderzoek?

Wij hadden de ambitie om iets te betekenen voor de ouderen in ons onderzoek, maar vonden niet dat we participatief actieonderzoek deden. We hebben niet vooraf de verschillende betrokkenen samengebracht om onderzoeksvragen te formuleren en doelen op te stellen (Kesby, 2005). Verder waren we niet van plan om interventies te produceren en voelden we ons geen ‘scholar-activists’ die vanuit een normatieve overtuiging radicale veranderingen in gang proberen te zetten (Harney et al., 2016). Misschien werden we na onze eerste onderzoeksactiviteiten in het veld wel gezien als ‘academische toeristen’ die alleen maar komen nemen en niets geven (zie Kwalon blog van Marielle Zill).

Inmiddels zijn we ervan overtuigd dat we wel degelijk participatief onderzoek doen, maar dan in een meer pragmatische, procesgerichte variant (Harney et al., 2016). Procesgericht onderzoek draait om het opbouwen van langdurige relaties met actoren uit het veld. We hebben organisaties, samenwerkingsverbanden en individuele sleutelfiguren tussen de zes maanden en drie jaar gevolgd. Hierdoor is een beter beeld ontstaan van de vragen die er leven en van de initiatieven die er al zijn. Het was niet nodig om focusgroepen te organiseren, omdat actoren zichzelf al hadden georganiseerd in werkgroepen en ontmoeturen. We zijn zo zelf onderdeel geworden van het lokale zorg- en welzijnslandschap in de drie genoemde steden. In (groeps)gesprekken, tijdens inleidingen van thema-avonden, door actief mensen en ideeën aan elkaar te linken en door samen activiteiten te organiseren hebben we kansen gekregen om iets te geven, namelijk concrete ideeën voor het omgaan met diversiteit in beleid en werkpraktijken.

Procesgericht werken: voordelen en nadelen

Als kwalitatieve wetenschapper die ‘meedraait’ in het lokale landschap, kun je dus kennis verspreiden in je ontmoetingen met mensen en niet alleen via onderzoeksrapporten en projectwebsites.

Het geeft bovendien mogelijkheden om open te staan voor interessante nieuwe onderzoeksrichtingen. In de beginfase van het onderzoek wilde Hanna in contact komen met migrantenouderen die een multiculturele dagbesteding bezoeken. Dagbestedingen en ontmoetingsgroepen worden door beleidsadviseurs en andere stakeholders soms gezien als praatclubjes waar de eigen taal vooropstaat. Maar na een paar weken van veldwerk kwam Hanna erachter dat de dagbesteding ook functioneert als een laagdrempelige poort naar verschillende vormen van zorg en welzijn, zoals thuiszorg, val-alarmen en transport. Deze bevindingen hebben we gedeeld tijdens een verdiepingsbijeenkomst over oudere migranten en in gesprekken met beleidsmakers. Sindsdien wordt multiculturele dagbesteding breder gewaardeerd.

Krystel heeft samen met medewerkers de aandacht voor seksuele en genderdiversiteit aangejaagd binnen een grote zorgorganisatie in Den Bosch en omstreken. Zij heeft bijgedragen aan bewustwording bij uiteenlopende zorgverleners – van muziek- en dramatherapeuten tot begeleiders op de dagbesteding en vrijwilligers – en heeft laten zien hoe je ook met ouderen met dementie kunt communiceren over seksuele en genderidentiteit.

De procesgerichte variant van participatief actieonderzoek heeft ook beperkingen. Je bent voor je inzicht en overzicht afhankelijk van toegang tot organisaties en netwerken. Daarvoor moet je sleutelfiguren vinden die jouw project een kans willen geven op een moment dat je nog niet zoveel te geven hebt. In ons geval was de deelname in netwerken voor professionals, zoals ENIEC, heel belangrijk om contacten op te bouwen. Desalniettemin brengt de projectfocus van wetenschappelijk onderzoek het risico met zich mee dat contacten na afloop van de projectperiode toch weer verwateren. Wij werken nog tot medio 2021 aan ons project, maar het is onduidelijk welke rol we daarna kunnen spelen.

Grijp kansen om professionals lokaal te ondersteunen

We denken dat onze betrokkenheid over een langere periode meestal gewaardeerd werd door professionals. We werden een klankbord en konden informatie delen en vragen meenemen. Verder hebben wij zelf ontzettend veel geleerd. Praktijken ontwikkelen veel sneller dan de wetenschappelijke literatuur en individuele professionals hebben veel kennis over de behoeftes van diverse ouderen. Als onderzoeker kan het verleidelijk zijn om kritiek te leveren op bestaande structuren en nieuwe interventies te verzinnen. Maar practice theory leert ons, vanuit een kritisch-constructief perspectief, dat veranderingen makkelijker tot stand komen als het nieuwe aanhaakt bij wat er al bestaat (Shove, Pantzar & Watson, 2012). Door het ondersteunen van professionals en positieve praktijken die al bestaan op lokaal niveau, kun je ook helpen verandering tot stand te brengen. 

Literatuur

Harney, L., et al. (2016). Developing ‘process pragmatism’ to underpin engaged research in human geography. Progress in Human Geography40(3), 316-333.
Kesby, M. (2005). Retheorizing empowerment-through-participation as a performance in space. Signs: Journal of Women in Culture and Society30(4), 2037-2065.
Shove, E., Pantzar, M., & Watson, M. (2012) The dynamics of social practice: Everyday life and how it changes. Sage.

Bio auteurs

Hanna Carlsson, Krystel Honsbeek en Roos Pijpers werken tot en met 2021 aan het door NWO gefinancierde VIDI-project ‘Caring for diversity: meeting care needs of migrant and LGBT elderly in changing local care landscapes’. Hanna en Roos zijn sociaal geograaf, Krystel is zorgethicus. Het onderzoek is ingebed bij de sectie Geografie, Planologie en Milieu van de Radboud Universiteit.

Wil je ook een blog schrijven? Of wil je reageren? Mail je idee en/of reactie naar Ilse van Liempt (i.c.vanliempt@uu.nl